Χαμένα κορμιά.
Επεισόδια από τη νεανική ζωή ενός γιατρού του Δημόσιου Οργανισμού Υγείας της
Σκωτίας Συγγραφείς: Άλισντερ Γκρέυ
Περιγραφή:
Τοποθετημένο στη Γλασκώβη και τα περίχωρά της, στην Αλεξάνδρεια και στο Παρίσι της δεκαετίας του 1880, το βιβλίο περιγράφει τις ερωτικές ζωές δύο γιατρών και μιας γυναίκας που ένας από τους δύο έχει δημιουργήσει. Περιέχει μερικούς ανίερους γάμους, αλλά σχεδόν καμία διαστροφή. Τίποτα σ αυτές τις σελίδες δεν θα μπορούσε να εκπλήξει τη Μαίρη Σέλευ, τον Λιούις Κάρολ ή τον Άρθουρ Κόναν Ντόυλ, όπως και τίποτα δεν θα μπορούσε να κάνει ένα αθώο παιδί να κοκκινίσει.
ΚΡΙΤΙΚΗ
Σπάνια διαβάζει κανείς μυθιστόρημα γραμμένο με τέτοιο κέφι, τέτοια εμπνευσμένη παραφορά, τέτοια ιδιοφυή τρέλα. Το αριστούργημα του Αλιντερ Γκρέι, του «μεγαλύτερου Σκωτσέζου συγγραφέα μετά τον Γουόλτερ Σκοτ», όπως τον αποκάλεσε ο Αντονι Μπέρτζες, ξαναγράφει την ιστορία του «Φράνκενσταϊν», αντικαθιστώντας το παραδοσιακό τέρας με την Μπέλα Μπάξτερ - μια νεαρή ερωτομανή που ξανάρχεται στη ζωή χάρη στη δεξιότητα ενός επιστήμονα που χαρακτηριστικά ονομάζεται «Θεόνικος» (και τον οποίο το νεαρό δημιούργημά του ονομάζει χάριν συντομίας «Θεό»). Το βιβλίο βασίζεται σ ένα κλασικό εύρημα: στην υποτιθέμενη ανεύρεση του μοναδικού αντιτύπου ενός βιβλίου που εξέδωσε ιδίοις αναλώμασι, στις αρχές του αιώνα, κάποιος γιατρός ονόματι Αρτσιμπαλντ Μακ Κέρι και όπου περιγράφεται το τρομερό εγχείρημα της δημιουργίας της Μπέλα από τον Θεόνικο Μπάξτερ. Ωστόσο το βιβλίο συνοδεύεται από μια επιστολή της ίδιας της Μπέλα (που μεγαλώνοντας και ωριμάζοντας θα πάρει το όνομα Βικτόρια), που προορίζεται για τους μελλοντικούς της απογόνους, και ανασκευάζει πλήρως το περιεχόμενο των απομνημονευμάτων του Μακ Κέρι. Ο Αλιντερ Γκρέι αναλαμβάνει να επιμεληθεί και να συνθέσει τα δύο αυτά αντιθετικά κείμενα, συμπληρώνοντας την έκδοση με τα δικά του «Ιστορικά στοιχεία και κριτικές σημειώσεις», που παρέχουν μεν περισσότερες λεπτομέρειες αλλά και περιπλέκουν το μυστήριο. Σατιρίζοντας το κλασικό βικτωριανό μυθιστόρημα, γεμάτο αναφορές στη Μαίρη Σέλεϊ, τον Χ.Τζ. Γουέλς, τον Λιούς Κάρολ, τον Αρθουρ Κόναν Ντόιλ, αλλά και τον «Παίκτη» του Ντοστογιέφσκι, αυτό το θαυμάσια σχεδιασμένο και εικονογραφημένο από τον ίδιο το συγγραφέα βιβλίο, είναι μια ιλαρή πολιτική αλληγορία για τις ταξικές διαφορές, το βρετανικό ιμπεριαλισμό, τον ουτοπικό σοσιαλισμό, ένας στοχασμός πάνω στην ηθική και την επιστήμη, τη σεξουαλικότητα και την πολιτική, τη Σκωτία και την εθνική ταυτότητα, την αντίθεση ανάμεσα στην ανδρική φιλοδοξία και τη γυναικεία σοφία. Ταυτόχρονα, είναι ένα σπουδαίο μυθιστόρημα: ο Γκρέι γράφει θαυμάσια, με πολλαπλή εστίαση και ποικίλες φωνές, όλες τους τέλεια αρθρωμένες και πειστικές, κατορθώνοντας να είναι υπέροχα κωμικός και θανατηφόρα ειλικρινής.
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/12/2001
ΚΡΙΤΙΚΗ
Στο βιβλίο του Joseph Connolly Modern First Editions: Their value to collectors (Trans-Atlantic Publications, 1987) υπάρχει ένα συνοπτικό λήμμα για τον Αλισντερ Γκρέυ: «Ενας μοναδικός και πολύ περίεργος συγγραφέας απερίγραπτη πρόζα, γι αυτό δεν θα το προσπαθήσω καν. Ωστόσο είναι απίστευτα καλή». Η ελληνική έκδοση του πιο σημαντικού έργου του σκωτσέζου συγγραφέα δίνει στον έλληνα αναγνώστη την ευκαιρία να συμφωνήσει με την παρατήρηση. Γιατί το Χαμένα κορμιά αποτελεί και στην ελληνική, πολύ καλή απόδοσή του ένα πυκνό και μεγαλοφυές μυθιστόρημα, το είδος του βιβλίου που αυτοαναιρείται και στη συνέχεια αυτοαποκαθίσταται, με αποτέλεσμα να απαιτεί προσεκτική ή και περισσότερες από μία αναγνώσεις. Η χειμαρρώδης μυθοπλαστική φαντασία του Γκρέυ συμπληρώνεται από τον τρόπο που εικονογραφεί τα έργα του (ασχολήθηκε με την εικονογράφηση πριν από τη συγγραφή), το σκοτεινό και ευφυές χιούμορ του, τις νύξεις γύρω από την ιστορία της γενέτειράς του, τη βαθιά γνώση του γυναικείου φύλου και μια δυνατότητα συμβολισμού που δεν φαίνεται να γνωρίζει χρονικά και γεωγραφικά όρια. Για το σύνολο των αρετών του το εν λόγω μυθιστόρημα τιμήθηκε το 1992 με το βραβείο Whitbread, καθώς και με το βραβείο πεζογραφίας της εφημερίδας «Guardian».
Το βιβλίο χωρίζεται χονδρικά σε τέσσερα μέρη. Το πρώτο είναι η εισαγωγή του επιμελητή Αλισντερ Γκρέυ, όπου περιγράφει πώς αυτό το βιβλίο (πρόκειται για το τμήμα που ακολουθεί) έπεσε στα χέρια του. Το δεύτερο και το πιο βασικό τμήμα τιτλοφορείται «Επεισόδια από τη νεανική ζωή ενός γιατρού του Δημόσιου Οργανισμού Υγείας της Σκωτίας» και υπογράφεται από τον δόκτορα Αρτσιμπαλντ Μακ Κέρι. Το βιβλίο τοποθετείται στα τέλη του 19ου αιώνα στη Γλασκώβη και περιγράφει τη σχέση του δόκτορα Μακ Κέρι με τον επίσης γιατρό Θεόνικο Μπάξτερ, την ικανότητα του τελευταίου να μεταμοσχεύει όργανα σε νεκρούς οργανισμούς με αποτέλεσμα τη νεκρανάστασή τους και την εφαρμογή της μεθόδου του σε μια νέα, έγκυο γυναίκα που αυτοκτόνησε πέφτοντας στο ποτάμι. Ο Μπάξτερ τής έδωσε το μυαλό του εμβρύου που κυοφορούσε μέσα της και την ονόμασε Μπέλλα Μπάξτερ. Από αυτό το σημείο η δράση ακολουθεί την αναγεννημένη ηρωίδα στα ταξίδια, στους έρωτές της, στην εκ νέου ανακάλυψη του κόσμου και στον γάμο της με τον δόκτορα Μακ Κέρι. Το τρίτο μέρος είναι μια επιστολή της Μπέλλας Μπάξτερ προς τους απογόνους της που συνοδεύει το βιβλίο του συζύγου της, δίνει τη δική της εκδοχή της ιστορίας και ενημερώνει για το υπόλοιπο της ζωής της. Τέλος, υπάρχουν τα «Ιστορικά Στοιχεία και Κριτικές Σημειώσεις του Αλασνταρ Γκρέυ» (ένα σκοτεινό σημείο της ελληνικής έκδοσης είναι ότι αμέλησε να συμφωνήσει σχετικά με το μικρό όνομα του συγγραφέα), όπου ο ψευτο-επιμελητής Γκρέυ τελειοποιεί τις λεπτομέρειες στη μυθοπλασία του με ακόμη περισσότερη φαντασία και αποκαλύπτει τη δική του άποψη σχετικά με τα πραγματικά γεγονότα. Μία ακόμη εκδοχή του Φρανκενστάιν; Ο συγγραφέας δεν αρνείται την επιρροή από άλλα έργα και εκτός από τις σχετικές ευχαριστίες στο τέλος του βιβλίου παραθέτει έναν πιο πλήρη κατάλογο διά μέσου του στόματος της βασικής ηρωίδας του: «Η ιστορία του δεύτερου άνδρα μου έχει οφθαλμοφανώς όλα τα νοσηρά στοιχεία που χαρακτήριζαν τον πιο νοσηρό αιώνα της ανθρωπότητας, τον δέκατο ένατο. Εδωσε επιπλέον μυστήριο στην ήδη μυστήρια διήγησή του αντιγράφοντας επεισόδια και ολόκληρες φράσεις από το "Ο Τάφος του Αυτόχειρα" του Χογκ αλλά και από τον "Φρανκενστάιν" της Μαίρης Σέλεϋ και τα διηγήματα του Εντγκαρ Αλαν Πόε. [...] Βρίσκω ομοιότητες με βιβλία όπως "Η επερχόμενη φυλή", "Τζέκιλ και Χάιντ", "Δράκουλας", "Τρίλμπι", "Η καταβεβλημένη καβαλάρισσα", "Οι ιστορίες του Σέρλοκ Χολμς", ακόμη και "Η Αλίκη πίσω απ τον καθρέφτη", που είναι πιο σκυθρωπό βιβλίο από την "Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων"». Το δημιούργημα όμως του Μπάξτερ και κατ επέκταση του Γκρέυ παραπέμπει σε πολύ βαθύτερα νοήματα από το θλιβερό πλέον κλισέ τού «άσχημη εμφάνιση - καλή καρδιά» του ήρωα της Μαίρης Σέλεϋ. Η Μπέλλα Μπάξτερ δεν είναι απλά εμφανίσιμη αλλά αντιπροσωπεύει το όνειρο κάθε άνδρα: μια όμορφη γυναίκα με την αφέλεια και την αγνότητα ενός μικρού κοριτσιού. Η ειρωνεία του Γκρέυ δεν σταματά εδώ. Μέσα από τα λόγια του πιο γνωστικού ήρωά του, του Θεόνικου Μπάξτερ, ο συγγραφέας αντιπαραθέτει τις αντιλήψεις για τις καθώς πρέπει, υστερικές και εξαρτημένες από τους συζύγους τους «κυρίες» της εποχής με τα πιο ελεύθερα γυναικεία πνεύματα και παρέχει στην ηρωίδα του τη γνώση και την άνεση να κινηθεί χωρίς προκαταλήψεις. Με αυτόν τον τρόπο όμως δημιουργεί ένα νέο «τέρας» που μπορεί να οδηγήσει τους άντρες στην τρέλα αλλά και να γνωρίσει την απόρριψη του κόσμου και τη μοναξιά σε μεγαλύτερη ηλικία.
Στο τέλος του βιβλίου ο επιμελητής Γκρέυ περιγράφει τον εαυτό του ως «ένα χοντρό, φαλακρό, ασθματικό, παντρεμένο περιπατητή που βγάζει το ψωμί του γράφοντας και ζωγραφίζοντας». Ο σκηνογράφος, ζωγράφος, ποιητής και συγγραφέας μυθιστορημάτων, παιδικών βιβλίων και θεατρικών έργων Γκρέυ γεννήθηκε το 1934 στη Γλασκώβη, όπου ζει ως σήμερα, μάλλον με τον τρόπο που περιγράφει το ταπεινό alter ego του.
ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ
ΤΟ ΒΗΜΑ , 23-12-2001
ΚΡΙΤΙΚΗ
Τα «Χαμένα κορμιά» συνοδεύει ο υπότιτλος «Επεισόδια από τη νεανική ζωή ενός γιατρού του Δημόσιου Οργανισμού Υγείας της Σκωτίας». Οπως εύκολα καταλαβαίνει κανείς εξαρχής από τη σημειολογία των στοιχείων που ανέφερα, ο Αλιστερ Γκρέι, δημιουργός του σχολιαζόμενου μυθιστορήματος, γνωστός Σκωτσέζος πεζογράφος, ζωγράφος και θεατρικός συγγραφέας (γεννημένος το 1934), προσπαθεί να μας εισαγάγει στην ατμόσφαιρα κλασικών έργων. Θέλει, είναι προφανές, να ανασυστήσει, σε ένα πρώτο, μορφικό επίπεδο, την παραδοσιακή μορφή των μυθιστορημάτων του 18ου και 19ου αιώνα (τη γραφή του Μέλβιλ, του Στίβενσον, του Φίλντινγκ κ.ά.) και να προχωρήσει, όπως θα διαπιστώσουμε συνεχίζοντας την ανάγνωση του κειμένου πια, σε ένα διακειμενικό, και όχι μόνο, παιχνίδι με την Ιστορία, τη φαντασία και τις δυνατότητες της αφήγησης, ώστε να προκαλέσει την επιθυμητή «αναστάτωση» στα αντανακλαστικά μας απέναντι στο προτεινόμενο κοκτέιλ.
Ο Γκρέι κάνοντας ένα είδος «νέας ιστορίας» (θα τολμούσα να πω πολύ ελεύθερα χρησιμοποιώντας τον όρο) με διάμεσο τη λογοτεχνία και ένα ευρύ πραγματολογικό υλικό, προτείνει ένα «μεταμοντέρνο» κείμενο: ας μου επιτραπεί για μια ακόμα φορά αυτή η μάλλον αόριστη έκφραση, που μας διευκολύνει ωστόσο να εισπράξουμε ετερόκλητες, κάποτε, αισθητικές χειρονομίες ως εκδήλωση αυτής της «τεχνοτροπίας». Ο συγγραφέας μας χρησιμοποιώντας το φανταστικό είδος, με σαφείς αναφορές στη Μαίρη Σέλεϊ και στο γκόθικ μυθιστόρημα του προπερασμένου αιώνα, κάνει μία μάλλον αυθαίρετη εξιστόρηση της κοινωνικής και επιστημονικής ζωής της Γλασκώβης, ξεκινώντας πριν από 150 τόσα χρόνια και συνεχίζοντας τη διαδρομή σε μερικές δεκαετίες του περασμένου αιώνα... Σκοπός του είναι να δημιουργήσει ένα περίεργο σύνθεμα, που υποκρίνεται ότι διεκδικεί την αλήθεια ή τη γοητεία, αν θέλετε, της μαρτυρίας, ενώ παίζει με τις φωτοσκιάσεις του λογοτεχνικού ψεύδους: δηλαδή με τις εντυπώσεις από τη συνειδητοποίηση της υπεροχής του «αφηγητή» έναντι άλλων αποδεικτικών στοιχείων όσον αφορά το παρελθόν.
Ο Σκωτσέζος, ευφυής «παίκτης», μιμούμενος το παράδειγμα άλλων σύγχρονων ομοτέχνων του (πολύ πρόχειρα θα μπορούσαν να αναφέρω τον "Αντριου" Μίλερ ή τον Ρόμπερτ Σνάιντερ) βυθίζεται κυριολεκτικά στην παλαιότερη και σύγχρονη γραμματολογία, για να φτιάξει αυτό το ψευδοντοκουμέντο, το οποίο τρέφει και τρέφεται από τη λογοτεχνία.
Το εύρημα της (δήθεν) ανακάλυψης ενός παλιού βιβλίου στα σκουπίδια κάποιου παλιού, υπό διάλυση, δικηγορικού γραφείου της Γλασκώβης, γραμμένου από ένα γιατρό, τον Αρτσιμπαλ Μακ Κέρι, με τίτλο «Επεισόδια από τη νεανική ζωή ενός γιατρού του Δημόσιου Οργανισμού Υγείας της Σκωτίας», που δίνει το έναυσμα στο μύθο, δεν είναι δα και πρωτότυπο. Ομως ο Γκρέι το εκμεταλλεύεται θαυμάσια και προσθέτοντας άλλα παρόμοια γραπτά «ευρήματα», ξετυλίγει την παράδοξη αφήγησή του.
Στο κείμενο του Μακ Κέρι διαβάζουμε την ιστορία του: ο συγγραφέας είναι ένας χωριάτης, καρπός μιας αγρότισσας και ενός αριστοκράτη, που έρχεται στη Γλασκώβη να σπουδάσει ιατρική. Οι άκομψοι τρόποι του τον απομονώνουν από τη φοιτητική κοινότητα και τον κάνουν δυστυχή. Παρ όλ αυτά το πάθος για την επιστήμη του τον οπλίζει με πείσμα. Την άμυνά του αυτή έρχεται να σφραγίσει η παρουσία κάποιου συμφοιτητή του περισσότερο μειονεκτικού από τον ίδιο, ενός τερατώδους στο δέμας νεαρού, του Θεόνικου Μπάξτερ: γιου ενός αυταρχικού γιατρού, που κληροδότησε στον κατιόντα του σύφιλη, με αποτέλεσμα τη δυσμορφία και επισφαλή υγεία του τελευταίου. Ο αποσυνάγωγος, επίσης, Μπάξτερ, όμως, είναι ιδιοφυΐα στην ιατρική και πειραματίζεται πάνω στο φαινόμενο της ζωής με παράτολμες μεθόδους (οι συνειρμοί με γνωστά, ρομαντικά κείμενα επιτρέπονται). Εδώ να σημειωθεί ότι το βιβλίο που έχει πέσει, υποτίθεται, στα χέρια του Γκρέι, είναι διακοσμημένο με γκραβούρες: αυτές εικονίζουν παράξενα εκτός από τα πρόσωπα της ιστορίας και όργανα του σώματος. Ετσι το ψευδοντοκουμέντο με τα παρακειμενικά αυτά σημεία αποκτά μια σκοτεινή αισθητική διάσταση, δηλαδή μια ομορφιά που πηγάζει από την απροσδόκητη καλλιτεχνική χρήση της φυσιολογίας. Για να πούμε και εδώ τα πράγματα με το όνομά τους: ο Γκρέι αντλεί και αυτή την παράμετρο από συγγενικά ευρήματα σε άλλες αφηγήσεις. Ας θυμηθούμε τον κινηματογράφο και την ανάλογη αισθητική του Καναδού Κρόνεμπεργκ..
Ο γιγαντόσωμος Μπάξτερ, που μιλάει με δυνατή, ενοχλητική φωνή, αρχίζει τη συναναστροφή με τον Κέρι. Το δίδυμο, ο δειλός επαρχιώτης και το τολμηρό «τέρας», από μόνο του ιδιότυπο ζευγάρι, αποτελεί μια εξπρεσιονιστική διασταύρωση χαρακτήρων για να βρεθούμε κάπως πιο ομαλά μπροστά στο αποτέλεσμα της Υβρεως: στο εξωπραγματικό δημιούργημα του Μπάξτερ, που είναι μια κοπέλα με εμφυτευμένο στο κρανίο της το μυαλό ενός εμβρύου. Η «εκβλάστηση» αυτή προήλθε από τα μαγικά χέρια του νεαρού γιατρού, που έδωσε παράταση ζωής στο ημιθανές σώμα μιας αυτόχειρος κοπέλας σε κατάσταση εγκυμοσύνης. Ο νέος εγκέφαλος της τελευταίας λειτουργεί χάρη στον εγκέφαλο του εμβρύου της και η νοημοσύνη της, φυσικά, είναι ανάλογη της ηλικίας του καρπού της κοιλίας της. Η Μπέλα, έτσι έχει βαπτίσει το ον αυτό ο Μπάξτερ, αρχίζει να μαθαίνει τον κόσμο και βέβαια τη γλώσσα με τη βοήθεια του δεύτερου (Π) πατέρα της, τον οποίο, καθόλου τυχαία, αποκαλεί «Θεό», εκ του Θεόνικος. Ο τελευταίος είναι βαθιά ερωτευμένος με το δημιούργημά του και του αφιερώνεται. Η γυναίκα, παρορμητική και επιπόλαιη στις εκδηλώσεις της, δείχνει και αυτή να ανταποκρίνεται. Προτιμά, όμως, τον Κέρι και του υπόσχεται αιώνια ένωση. Ταυτόχρονα... ωστόσο το σκάει με τον ακόλαστο δικηγόρο Κάπτσουρινγκ για ένα ταξίδι στην Ευρώπη. Μία μακροσκελής επιστολή του τελευταίου που περιέχει το βιβλίο, μας πληροφορεί για την απίστευτη σεξουαλική φύση της Μπέλα και την αμεσότητα της συμπεριφοράς της, που φτάνει στα όρια του ελκυστικότατου πρωτογονισμού. Ο Κάπτσουρινγκ την εγκαταλείπει, εκείνη δοκιμάζει άφθονες ερωτικές και άλλες εμπειρίες στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, για να γυρίσει στο τέλος αμετανόητη, το ίδιο «αθώα» στον προστάτη της και στον Κέρι. Στη διαδρομή αυτογνωσίας, ας πούμε, της Μπέλα, ο Γκρέι παρεμβάλλει και αληθινά πρόσωπα, όπως τον καθηγητή και δάσκαλο του Φρόιντ, τον υπνωτιστή Σαρκό, ο οποίος γοητεύεται από την περίπτωση της Μπέλα και την επιδεικνύει στον επιστημονικό κόσμο. Στη δράση μπαίνει αιφνιδίως ένας στρατηγός, ο Μπλέσινγκτον, ο οποίος ισχυρίζεται ότι η Μπέλα ήταν σύζυγός του και πείσθηκε να μείνει κοντά στο γυναικολόγο της Μπάξτερ, στον οποίο είχε αναθέσει μία επέμβαση για μείωση της υπερσεξουαλικότητάς της...
Τα πράγματα περιπλέκονται, ο στρατηγός πείθεται να μη διεκδικήσει τη σύζυγό του, για ν αποφευχθεί το σκάνδαλο, η Μπέλα παντρεύεται τον Κέρι και ο φιλάσθενος Μπάξτερ πεθαίνει, αφού αφήνει την περιουσία του στους νεόνυμφους. Η Μπέλα εργάζεται ως γιατρός σε μαιευτήριο, γίνεται πασίγνωστη για τις επιστημονικές της επιδόσεις και την πολιτική της δράση μέσω του φαβιανού και φεμινιστικού κινήματος. Κάπου εδώ τελειώνει το βιβλίο του Κέρι. Στη συνέχεια διαβάζουμε μια επιστολή της ιατρού Μπέλα Μακ Κέρι προς τους απογόνους της, που είχε βρεθεί και αυτή στα σκουπίδια του δικηγορικού γραφείου.
Η ιστορία που γνωρίσαμε από το βιβλίο του Κέρι ανατρέπεται και δίνει τη θέση της σε μια λιγότερο ατμοσφαιρική εκδοχή των γεγονότων: η Ιστορία και η λογική μπαίνουν ση μέση, η «πραγματικότητα» δηλαδή εισφέρει τη δόση και τη γεύση της στο συνολικό προϊόν.
Αυτό, λοιπόν, το σύνθετο μυθιστόρημα, που θα μπορούσε να μιλάει, υπόθεση κάνω, για το αξεδιάλυτο παλίμψηστο πραγματικότητας και μυθοπλασίας, πετυχαίνει να σε κρατήσει με τις λύσεις του σε μια γοητευτική αμηχανία. Να σε αφήσει με την αίσθηση μετά την ανάγνωσή του ότι έχεις μπροστά σου κάτι αναφομοίωτο.
Θα αδικούσα τη μετάφραση του κ. Δημήτρη Βαρδουλάκη εάν έλεγα μόνο ότι απέφυγε τους γλωσσικούς σκοπέλους του πρωτοτύπου: η απόδοση στα ελληνικά έγινε ευρηματικά και με γνώση. Ο κ. Δ. Β. είχε να κάνει με ένα, αν μη τι άλλο, ολισθηρό και απαιτητικό κείμενο, που αξίζει να διαβαστεί από όσους έχουν αντιληφθεί την πεζογραφία ως μία υπόθεση που υπερβαίνει τη ρεαλιστική ηθογραφία και είναι, πλέον, ένας ακριβής πολιτισμικός καθρέφτης.
ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/03/2002
Τοποθετημένο στη Γλασκώβη και τα περίχωρά της, στην Αλεξάνδρεια και στο Παρίσι της δεκαετίας του 1880, το βιβλίο περιγράφει τις ερωτικές ζωές δύο γιατρών και μιας γυναίκας που ένας από τους δύο έχει δημιουργήσει. Περιέχει μερικούς ανίερους γάμους, αλλά σχεδόν καμία διαστροφή. Τίποτα σ αυτές τις σελίδες δεν θα μπορούσε να εκπλήξει τη Μαίρη Σέλευ, τον Λιούις Κάρολ ή τον Άρθουρ Κόναν Ντόυλ, όπως και τίποτα δεν θα μπορούσε να κάνει ένα αθώο παιδί να κοκκινίσει.
ΚΡΙΤΙΚΗ
Σπάνια διαβάζει κανείς μυθιστόρημα γραμμένο με τέτοιο κέφι, τέτοια εμπνευσμένη παραφορά, τέτοια ιδιοφυή τρέλα. Το αριστούργημα του Αλιντερ Γκρέι, του «μεγαλύτερου Σκωτσέζου συγγραφέα μετά τον Γουόλτερ Σκοτ», όπως τον αποκάλεσε ο Αντονι Μπέρτζες, ξαναγράφει την ιστορία του «Φράνκενσταϊν», αντικαθιστώντας το παραδοσιακό τέρας με την Μπέλα Μπάξτερ - μια νεαρή ερωτομανή που ξανάρχεται στη ζωή χάρη στη δεξιότητα ενός επιστήμονα που χαρακτηριστικά ονομάζεται «Θεόνικος» (και τον οποίο το νεαρό δημιούργημά του ονομάζει χάριν συντομίας «Θεό»). Το βιβλίο βασίζεται σ ένα κλασικό εύρημα: στην υποτιθέμενη ανεύρεση του μοναδικού αντιτύπου ενός βιβλίου που εξέδωσε ιδίοις αναλώμασι, στις αρχές του αιώνα, κάποιος γιατρός ονόματι Αρτσιμπαλντ Μακ Κέρι και όπου περιγράφεται το τρομερό εγχείρημα της δημιουργίας της Μπέλα από τον Θεόνικο Μπάξτερ. Ωστόσο το βιβλίο συνοδεύεται από μια επιστολή της ίδιας της Μπέλα (που μεγαλώνοντας και ωριμάζοντας θα πάρει το όνομα Βικτόρια), που προορίζεται για τους μελλοντικούς της απογόνους, και ανασκευάζει πλήρως το περιεχόμενο των απομνημονευμάτων του Μακ Κέρι. Ο Αλιντερ Γκρέι αναλαμβάνει να επιμεληθεί και να συνθέσει τα δύο αυτά αντιθετικά κείμενα, συμπληρώνοντας την έκδοση με τα δικά του «Ιστορικά στοιχεία και κριτικές σημειώσεις», που παρέχουν μεν περισσότερες λεπτομέρειες αλλά και περιπλέκουν το μυστήριο. Σατιρίζοντας το κλασικό βικτωριανό μυθιστόρημα, γεμάτο αναφορές στη Μαίρη Σέλεϊ, τον Χ.Τζ. Γουέλς, τον Λιούς Κάρολ, τον Αρθουρ Κόναν Ντόιλ, αλλά και τον «Παίκτη» του Ντοστογιέφσκι, αυτό το θαυμάσια σχεδιασμένο και εικονογραφημένο από τον ίδιο το συγγραφέα βιβλίο, είναι μια ιλαρή πολιτική αλληγορία για τις ταξικές διαφορές, το βρετανικό ιμπεριαλισμό, τον ουτοπικό σοσιαλισμό, ένας στοχασμός πάνω στην ηθική και την επιστήμη, τη σεξουαλικότητα και την πολιτική, τη Σκωτία και την εθνική ταυτότητα, την αντίθεση ανάμεσα στην ανδρική φιλοδοξία και τη γυναικεία σοφία. Ταυτόχρονα, είναι ένα σπουδαίο μυθιστόρημα: ο Γκρέι γράφει θαυμάσια, με πολλαπλή εστίαση και ποικίλες φωνές, όλες τους τέλεια αρθρωμένες και πειστικές, κατορθώνοντας να είναι υπέροχα κωμικός και θανατηφόρα ειλικρινής.
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/12/2001
ΚΡΙΤΙΚΗ
Στο βιβλίο του Joseph Connolly Modern First Editions: Their value to collectors (Trans-Atlantic Publications, 1987) υπάρχει ένα συνοπτικό λήμμα για τον Αλισντερ Γκρέυ: «Ενας μοναδικός και πολύ περίεργος συγγραφέας απερίγραπτη πρόζα, γι αυτό δεν θα το προσπαθήσω καν. Ωστόσο είναι απίστευτα καλή». Η ελληνική έκδοση του πιο σημαντικού έργου του σκωτσέζου συγγραφέα δίνει στον έλληνα αναγνώστη την ευκαιρία να συμφωνήσει με την παρατήρηση. Γιατί το Χαμένα κορμιά αποτελεί και στην ελληνική, πολύ καλή απόδοσή του ένα πυκνό και μεγαλοφυές μυθιστόρημα, το είδος του βιβλίου που αυτοαναιρείται και στη συνέχεια αυτοαποκαθίσταται, με αποτέλεσμα να απαιτεί προσεκτική ή και περισσότερες από μία αναγνώσεις. Η χειμαρρώδης μυθοπλαστική φαντασία του Γκρέυ συμπληρώνεται από τον τρόπο που εικονογραφεί τα έργα του (ασχολήθηκε με την εικονογράφηση πριν από τη συγγραφή), το σκοτεινό και ευφυές χιούμορ του, τις νύξεις γύρω από την ιστορία της γενέτειράς του, τη βαθιά γνώση του γυναικείου φύλου και μια δυνατότητα συμβολισμού που δεν φαίνεται να γνωρίζει χρονικά και γεωγραφικά όρια. Για το σύνολο των αρετών του το εν λόγω μυθιστόρημα τιμήθηκε το 1992 με το βραβείο Whitbread, καθώς και με το βραβείο πεζογραφίας της εφημερίδας «Guardian».
Το βιβλίο χωρίζεται χονδρικά σε τέσσερα μέρη. Το πρώτο είναι η εισαγωγή του επιμελητή Αλισντερ Γκρέυ, όπου περιγράφει πώς αυτό το βιβλίο (πρόκειται για το τμήμα που ακολουθεί) έπεσε στα χέρια του. Το δεύτερο και το πιο βασικό τμήμα τιτλοφορείται «Επεισόδια από τη νεανική ζωή ενός γιατρού του Δημόσιου Οργανισμού Υγείας της Σκωτίας» και υπογράφεται από τον δόκτορα Αρτσιμπαλντ Μακ Κέρι. Το βιβλίο τοποθετείται στα τέλη του 19ου αιώνα στη Γλασκώβη και περιγράφει τη σχέση του δόκτορα Μακ Κέρι με τον επίσης γιατρό Θεόνικο Μπάξτερ, την ικανότητα του τελευταίου να μεταμοσχεύει όργανα σε νεκρούς οργανισμούς με αποτέλεσμα τη νεκρανάστασή τους και την εφαρμογή της μεθόδου του σε μια νέα, έγκυο γυναίκα που αυτοκτόνησε πέφτοντας στο ποτάμι. Ο Μπάξτερ τής έδωσε το μυαλό του εμβρύου που κυοφορούσε μέσα της και την ονόμασε Μπέλλα Μπάξτερ. Από αυτό το σημείο η δράση ακολουθεί την αναγεννημένη ηρωίδα στα ταξίδια, στους έρωτές της, στην εκ νέου ανακάλυψη του κόσμου και στον γάμο της με τον δόκτορα Μακ Κέρι. Το τρίτο μέρος είναι μια επιστολή της Μπέλλας Μπάξτερ προς τους απογόνους της που συνοδεύει το βιβλίο του συζύγου της, δίνει τη δική της εκδοχή της ιστορίας και ενημερώνει για το υπόλοιπο της ζωής της. Τέλος, υπάρχουν τα «Ιστορικά Στοιχεία και Κριτικές Σημειώσεις του Αλασνταρ Γκρέυ» (ένα σκοτεινό σημείο της ελληνικής έκδοσης είναι ότι αμέλησε να συμφωνήσει σχετικά με το μικρό όνομα του συγγραφέα), όπου ο ψευτο-επιμελητής Γκρέυ τελειοποιεί τις λεπτομέρειες στη μυθοπλασία του με ακόμη περισσότερη φαντασία και αποκαλύπτει τη δική του άποψη σχετικά με τα πραγματικά γεγονότα. Μία ακόμη εκδοχή του Φρανκενστάιν; Ο συγγραφέας δεν αρνείται την επιρροή από άλλα έργα και εκτός από τις σχετικές ευχαριστίες στο τέλος του βιβλίου παραθέτει έναν πιο πλήρη κατάλογο διά μέσου του στόματος της βασικής ηρωίδας του: «Η ιστορία του δεύτερου άνδρα μου έχει οφθαλμοφανώς όλα τα νοσηρά στοιχεία που χαρακτήριζαν τον πιο νοσηρό αιώνα της ανθρωπότητας, τον δέκατο ένατο. Εδωσε επιπλέον μυστήριο στην ήδη μυστήρια διήγησή του αντιγράφοντας επεισόδια και ολόκληρες φράσεις από το "Ο Τάφος του Αυτόχειρα" του Χογκ αλλά και από τον "Φρανκενστάιν" της Μαίρης Σέλεϋ και τα διηγήματα του Εντγκαρ Αλαν Πόε. [...] Βρίσκω ομοιότητες με βιβλία όπως "Η επερχόμενη φυλή", "Τζέκιλ και Χάιντ", "Δράκουλας", "Τρίλμπι", "Η καταβεβλημένη καβαλάρισσα", "Οι ιστορίες του Σέρλοκ Χολμς", ακόμη και "Η Αλίκη πίσω απ τον καθρέφτη", που είναι πιο σκυθρωπό βιβλίο από την "Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων"». Το δημιούργημα όμως του Μπάξτερ και κατ επέκταση του Γκρέυ παραπέμπει σε πολύ βαθύτερα νοήματα από το θλιβερό πλέον κλισέ τού «άσχημη εμφάνιση - καλή καρδιά» του ήρωα της Μαίρης Σέλεϋ. Η Μπέλλα Μπάξτερ δεν είναι απλά εμφανίσιμη αλλά αντιπροσωπεύει το όνειρο κάθε άνδρα: μια όμορφη γυναίκα με την αφέλεια και την αγνότητα ενός μικρού κοριτσιού. Η ειρωνεία του Γκρέυ δεν σταματά εδώ. Μέσα από τα λόγια του πιο γνωστικού ήρωά του, του Θεόνικου Μπάξτερ, ο συγγραφέας αντιπαραθέτει τις αντιλήψεις για τις καθώς πρέπει, υστερικές και εξαρτημένες από τους συζύγους τους «κυρίες» της εποχής με τα πιο ελεύθερα γυναικεία πνεύματα και παρέχει στην ηρωίδα του τη γνώση και την άνεση να κινηθεί χωρίς προκαταλήψεις. Με αυτόν τον τρόπο όμως δημιουργεί ένα νέο «τέρας» που μπορεί να οδηγήσει τους άντρες στην τρέλα αλλά και να γνωρίσει την απόρριψη του κόσμου και τη μοναξιά σε μεγαλύτερη ηλικία.
Στο τέλος του βιβλίου ο επιμελητής Γκρέυ περιγράφει τον εαυτό του ως «ένα χοντρό, φαλακρό, ασθματικό, παντρεμένο περιπατητή που βγάζει το ψωμί του γράφοντας και ζωγραφίζοντας». Ο σκηνογράφος, ζωγράφος, ποιητής και συγγραφέας μυθιστορημάτων, παιδικών βιβλίων και θεατρικών έργων Γκρέυ γεννήθηκε το 1934 στη Γλασκώβη, όπου ζει ως σήμερα, μάλλον με τον τρόπο που περιγράφει το ταπεινό alter ego του.
ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ
ΤΟ ΒΗΜΑ , 23-12-2001
ΚΡΙΤΙΚΗ
Τα «Χαμένα κορμιά» συνοδεύει ο υπότιτλος «Επεισόδια από τη νεανική ζωή ενός γιατρού του Δημόσιου Οργανισμού Υγείας της Σκωτίας». Οπως εύκολα καταλαβαίνει κανείς εξαρχής από τη σημειολογία των στοιχείων που ανέφερα, ο Αλιστερ Γκρέι, δημιουργός του σχολιαζόμενου μυθιστορήματος, γνωστός Σκωτσέζος πεζογράφος, ζωγράφος και θεατρικός συγγραφέας (γεννημένος το 1934), προσπαθεί να μας εισαγάγει στην ατμόσφαιρα κλασικών έργων. Θέλει, είναι προφανές, να ανασυστήσει, σε ένα πρώτο, μορφικό επίπεδο, την παραδοσιακή μορφή των μυθιστορημάτων του 18ου και 19ου αιώνα (τη γραφή του Μέλβιλ, του Στίβενσον, του Φίλντινγκ κ.ά.) και να προχωρήσει, όπως θα διαπιστώσουμε συνεχίζοντας την ανάγνωση του κειμένου πια, σε ένα διακειμενικό, και όχι μόνο, παιχνίδι με την Ιστορία, τη φαντασία και τις δυνατότητες της αφήγησης, ώστε να προκαλέσει την επιθυμητή «αναστάτωση» στα αντανακλαστικά μας απέναντι στο προτεινόμενο κοκτέιλ.
Ο Γκρέι κάνοντας ένα είδος «νέας ιστορίας» (θα τολμούσα να πω πολύ ελεύθερα χρησιμοποιώντας τον όρο) με διάμεσο τη λογοτεχνία και ένα ευρύ πραγματολογικό υλικό, προτείνει ένα «μεταμοντέρνο» κείμενο: ας μου επιτραπεί για μια ακόμα φορά αυτή η μάλλον αόριστη έκφραση, που μας διευκολύνει ωστόσο να εισπράξουμε ετερόκλητες, κάποτε, αισθητικές χειρονομίες ως εκδήλωση αυτής της «τεχνοτροπίας». Ο συγγραφέας μας χρησιμοποιώντας το φανταστικό είδος, με σαφείς αναφορές στη Μαίρη Σέλεϊ και στο γκόθικ μυθιστόρημα του προπερασμένου αιώνα, κάνει μία μάλλον αυθαίρετη εξιστόρηση της κοινωνικής και επιστημονικής ζωής της Γλασκώβης, ξεκινώντας πριν από 150 τόσα χρόνια και συνεχίζοντας τη διαδρομή σε μερικές δεκαετίες του περασμένου αιώνα... Σκοπός του είναι να δημιουργήσει ένα περίεργο σύνθεμα, που υποκρίνεται ότι διεκδικεί την αλήθεια ή τη γοητεία, αν θέλετε, της μαρτυρίας, ενώ παίζει με τις φωτοσκιάσεις του λογοτεχνικού ψεύδους: δηλαδή με τις εντυπώσεις από τη συνειδητοποίηση της υπεροχής του «αφηγητή» έναντι άλλων αποδεικτικών στοιχείων όσον αφορά το παρελθόν.
Ο Σκωτσέζος, ευφυής «παίκτης», μιμούμενος το παράδειγμα άλλων σύγχρονων ομοτέχνων του (πολύ πρόχειρα θα μπορούσαν να αναφέρω τον "Αντριου" Μίλερ ή τον Ρόμπερτ Σνάιντερ) βυθίζεται κυριολεκτικά στην παλαιότερη και σύγχρονη γραμματολογία, για να φτιάξει αυτό το ψευδοντοκουμέντο, το οποίο τρέφει και τρέφεται από τη λογοτεχνία.
Το εύρημα της (δήθεν) ανακάλυψης ενός παλιού βιβλίου στα σκουπίδια κάποιου παλιού, υπό διάλυση, δικηγορικού γραφείου της Γλασκώβης, γραμμένου από ένα γιατρό, τον Αρτσιμπαλ Μακ Κέρι, με τίτλο «Επεισόδια από τη νεανική ζωή ενός γιατρού του Δημόσιου Οργανισμού Υγείας της Σκωτίας», που δίνει το έναυσμα στο μύθο, δεν είναι δα και πρωτότυπο. Ομως ο Γκρέι το εκμεταλλεύεται θαυμάσια και προσθέτοντας άλλα παρόμοια γραπτά «ευρήματα», ξετυλίγει την παράδοξη αφήγησή του.
Στο κείμενο του Μακ Κέρι διαβάζουμε την ιστορία του: ο συγγραφέας είναι ένας χωριάτης, καρπός μιας αγρότισσας και ενός αριστοκράτη, που έρχεται στη Γλασκώβη να σπουδάσει ιατρική. Οι άκομψοι τρόποι του τον απομονώνουν από τη φοιτητική κοινότητα και τον κάνουν δυστυχή. Παρ όλ αυτά το πάθος για την επιστήμη του τον οπλίζει με πείσμα. Την άμυνά του αυτή έρχεται να σφραγίσει η παρουσία κάποιου συμφοιτητή του περισσότερο μειονεκτικού από τον ίδιο, ενός τερατώδους στο δέμας νεαρού, του Θεόνικου Μπάξτερ: γιου ενός αυταρχικού γιατρού, που κληροδότησε στον κατιόντα του σύφιλη, με αποτέλεσμα τη δυσμορφία και επισφαλή υγεία του τελευταίου. Ο αποσυνάγωγος, επίσης, Μπάξτερ, όμως, είναι ιδιοφυΐα στην ιατρική και πειραματίζεται πάνω στο φαινόμενο της ζωής με παράτολμες μεθόδους (οι συνειρμοί με γνωστά, ρομαντικά κείμενα επιτρέπονται). Εδώ να σημειωθεί ότι το βιβλίο που έχει πέσει, υποτίθεται, στα χέρια του Γκρέι, είναι διακοσμημένο με γκραβούρες: αυτές εικονίζουν παράξενα εκτός από τα πρόσωπα της ιστορίας και όργανα του σώματος. Ετσι το ψευδοντοκουμέντο με τα παρακειμενικά αυτά σημεία αποκτά μια σκοτεινή αισθητική διάσταση, δηλαδή μια ομορφιά που πηγάζει από την απροσδόκητη καλλιτεχνική χρήση της φυσιολογίας. Για να πούμε και εδώ τα πράγματα με το όνομά τους: ο Γκρέι αντλεί και αυτή την παράμετρο από συγγενικά ευρήματα σε άλλες αφηγήσεις. Ας θυμηθούμε τον κινηματογράφο και την ανάλογη αισθητική του Καναδού Κρόνεμπεργκ..
Ο γιγαντόσωμος Μπάξτερ, που μιλάει με δυνατή, ενοχλητική φωνή, αρχίζει τη συναναστροφή με τον Κέρι. Το δίδυμο, ο δειλός επαρχιώτης και το τολμηρό «τέρας», από μόνο του ιδιότυπο ζευγάρι, αποτελεί μια εξπρεσιονιστική διασταύρωση χαρακτήρων για να βρεθούμε κάπως πιο ομαλά μπροστά στο αποτέλεσμα της Υβρεως: στο εξωπραγματικό δημιούργημα του Μπάξτερ, που είναι μια κοπέλα με εμφυτευμένο στο κρανίο της το μυαλό ενός εμβρύου. Η «εκβλάστηση» αυτή προήλθε από τα μαγικά χέρια του νεαρού γιατρού, που έδωσε παράταση ζωής στο ημιθανές σώμα μιας αυτόχειρος κοπέλας σε κατάσταση εγκυμοσύνης. Ο νέος εγκέφαλος της τελευταίας λειτουργεί χάρη στον εγκέφαλο του εμβρύου της και η νοημοσύνη της, φυσικά, είναι ανάλογη της ηλικίας του καρπού της κοιλίας της. Η Μπέλα, έτσι έχει βαπτίσει το ον αυτό ο Μπάξτερ, αρχίζει να μαθαίνει τον κόσμο και βέβαια τη γλώσσα με τη βοήθεια του δεύτερου (Π) πατέρα της, τον οποίο, καθόλου τυχαία, αποκαλεί «Θεό», εκ του Θεόνικος. Ο τελευταίος είναι βαθιά ερωτευμένος με το δημιούργημά του και του αφιερώνεται. Η γυναίκα, παρορμητική και επιπόλαιη στις εκδηλώσεις της, δείχνει και αυτή να ανταποκρίνεται. Προτιμά, όμως, τον Κέρι και του υπόσχεται αιώνια ένωση. Ταυτόχρονα... ωστόσο το σκάει με τον ακόλαστο δικηγόρο Κάπτσουρινγκ για ένα ταξίδι στην Ευρώπη. Μία μακροσκελής επιστολή του τελευταίου που περιέχει το βιβλίο, μας πληροφορεί για την απίστευτη σεξουαλική φύση της Μπέλα και την αμεσότητα της συμπεριφοράς της, που φτάνει στα όρια του ελκυστικότατου πρωτογονισμού. Ο Κάπτσουρινγκ την εγκαταλείπει, εκείνη δοκιμάζει άφθονες ερωτικές και άλλες εμπειρίες στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, για να γυρίσει στο τέλος αμετανόητη, το ίδιο «αθώα» στον προστάτη της και στον Κέρι. Στη διαδρομή αυτογνωσίας, ας πούμε, της Μπέλα, ο Γκρέι παρεμβάλλει και αληθινά πρόσωπα, όπως τον καθηγητή και δάσκαλο του Φρόιντ, τον υπνωτιστή Σαρκό, ο οποίος γοητεύεται από την περίπτωση της Μπέλα και την επιδεικνύει στον επιστημονικό κόσμο. Στη δράση μπαίνει αιφνιδίως ένας στρατηγός, ο Μπλέσινγκτον, ο οποίος ισχυρίζεται ότι η Μπέλα ήταν σύζυγός του και πείσθηκε να μείνει κοντά στο γυναικολόγο της Μπάξτερ, στον οποίο είχε αναθέσει μία επέμβαση για μείωση της υπερσεξουαλικότητάς της...
Τα πράγματα περιπλέκονται, ο στρατηγός πείθεται να μη διεκδικήσει τη σύζυγό του, για ν αποφευχθεί το σκάνδαλο, η Μπέλα παντρεύεται τον Κέρι και ο φιλάσθενος Μπάξτερ πεθαίνει, αφού αφήνει την περιουσία του στους νεόνυμφους. Η Μπέλα εργάζεται ως γιατρός σε μαιευτήριο, γίνεται πασίγνωστη για τις επιστημονικές της επιδόσεις και την πολιτική της δράση μέσω του φαβιανού και φεμινιστικού κινήματος. Κάπου εδώ τελειώνει το βιβλίο του Κέρι. Στη συνέχεια διαβάζουμε μια επιστολή της ιατρού Μπέλα Μακ Κέρι προς τους απογόνους της, που είχε βρεθεί και αυτή στα σκουπίδια του δικηγορικού γραφείου.
Η ιστορία που γνωρίσαμε από το βιβλίο του Κέρι ανατρέπεται και δίνει τη θέση της σε μια λιγότερο ατμοσφαιρική εκδοχή των γεγονότων: η Ιστορία και η λογική μπαίνουν ση μέση, η «πραγματικότητα» δηλαδή εισφέρει τη δόση και τη γεύση της στο συνολικό προϊόν.
Αυτό, λοιπόν, το σύνθετο μυθιστόρημα, που θα μπορούσε να μιλάει, υπόθεση κάνω, για το αξεδιάλυτο παλίμψηστο πραγματικότητας και μυθοπλασίας, πετυχαίνει να σε κρατήσει με τις λύσεις του σε μια γοητευτική αμηχανία. Να σε αφήσει με την αίσθηση μετά την ανάγνωσή του ότι έχεις μπροστά σου κάτι αναφομοίωτο.
Θα αδικούσα τη μετάφραση του κ. Δημήτρη Βαρδουλάκη εάν έλεγα μόνο ότι απέφυγε τους γλωσσικούς σκοπέλους του πρωτοτύπου: η απόδοση στα ελληνικά έγινε ευρηματικά και με γνώση. Ο κ. Δ. Β. είχε να κάνει με ένα, αν μη τι άλλο, ολισθηρό και απαιτητικό κείμενο, που αξίζει να διαβαστεί από όσους έχουν αντιληφθεί την πεζογραφία ως μία υπόθεση που υπερβαίνει τη ρεαλιστική ηθογραφία και είναι, πλέον, ένας ακριβής πολιτισμικός καθρέφτης.
ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/03/2002
ΠΗΓΗ: Πρωτοπορία
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου